Akarsular ve Özellikleri

Akarsular ve Özellikleri Nelerdir?

Akarsular ve özellikleri konusu 10.sınıf coğrafya konuları içinde işlenmektedir. Üniversite sınavında hem TYT’de hem de AYT kısmında konuyla ilgili sorular gelmektedir.

Akarsu: Eğime bağlı olarak belli bir yatak içinde devamlı veya en az bir mevsim geçici akan sulara denir. Dış kuvvetler içinde yeryüzünün şekillenmesinde büyük paya sahiptir. Akarsu küçükten büyüğe doğru dere, çay, ırmak (nehir) şeklinde sıralanır.

Akarsuyun doğduğu yeraltından yeryüzüne çıktığı yere kaynak, döküldüğü veya son bulduğu yere ağız denir. Kaynak ile ağız arasında yer alan, akarsuyun eğime bağlı aktığı oluğa akarsu yatağı denir. Akarsuyun yatağı üçe ayrılır.Doğduğu yere yukarı yatak (yukarı çığır), döküldüğü yere aşağı yatak (aşağı çığır), arasına orta yatak (orta çığır) denir.

Bir akarsuyun en derin noktasına talveg denir. Akarsuyun yatağı içerisinde en derin yerlerin birleştirilmesiyle oluşturulan çizgiye talveg çizgisi denir.

Yatağında sürekli su akıtan akarsuya daimi akarsu, yılın belli dönemlerinde akan sulara mevsimlik akarsu denir. Akarsuyun kollarıyla birlikte oluşturduğu ağa akarsu ağı veya akarsu drenajı denir. Farklı drenaj tiplerinin oluşmasında yer şekilleri etkilidir.

Döküldüğü Yere Göre Akarsular ve Özellikleri

Akarsuyun kollarıyla birlikte sularını toplayıp boşalttığı alana akarsu havzası denir. Komşu iki akarsu havzasını birbirinden ayıran ve dağların zirvelerini takip eden sınıra su bölümü çizgisi denir. Yer şekilleri engebeli olan ülke veya bölgelerde akarsu havzaları dardır. Havzalarına göre akarsular ikiye ayrılır.

Açık Havza Akarsuları

Sularını denizlere ve okyanuslara ulaştırabilen akarsulara açık havza akarsuları denir. Dünyadaki önemli akarsular açık havza akarsulardır. Bunlar: Amazon, Kongo, İndus, Ganj, Nil, Brahmaputra, Yangçe (Gök ırmak) Huangpu (Sarı ırmak), Obi, Yenisey, Lena, Tuna, Mississippi vb akarsulardır.

Kapalı Havza Akarsuları

Sularını deniz ve okyanuslara ulaştıramayan akarsulara kapalı havza akarsuları denir. Bu akarsular karaların iç kesimlerinde ve kurak iklim bölgelerinde görülür. Hazar gölü kapalı havzasına dökülen akarsular: Volga Aras, Kuradır. Aral gölü kapalı havzasına dökülenler Amuderya ve Sriderya akarsulardır. Turfan kapalı havzasında Tarım nehri önemli kapalı havza akarsularıdır.

Rejimlerine Göre Akarsular ve Özellikleri

Akarsuyun belli bir kesitinden saniyede geçen su miktarına debi (akım) denir. Akarsuyun akımında yıl içerisinde meydana gelen değişikliğe akarsu rejimi denir. Akarsuların rejimlerini, iklimlerin yağış rejimi ve yağış türü belirler. Akarsu akımında etkili olan faktörler;

• Havzanın iklim özellikleri
• Akarsu yatağının genişliği
• Havzadaki dağların kar ve buz durumu
• Akarsu yatağını oluşturan taş ve tabakaların geçirimliliği
• Akarsu yatağındaki bitki örtüsü
• Akarsu havzasının genişliği
• Yeraltı suları ve kaynakları
• Beşeri faktörler

Düzenli Rejimli Akarsular

Akarsuyun akımında yıl boyunca meydana gelen değişiklik az ise düzenli rejimli akarsulardır. Düzenli yağış alan Ekvatoral iklim bölgesinde yer alan Amazon ve Kongo nehirleri düzenli rejimli akarsulardır. Bunun yanında yine her mevsim yağışlı Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinde bulunan akarsularda düzenli rejimli akarsulardır.

Düzensiz Rejimli Akarsular

Akarsuyun akımında yıl boyunca meydana gelen değişiklik fazla ise düzensiz rejimli akarsulardır. Yazları yağışlı kışları kurak olan Muson iklimi ve Savan iklim ile yazları kurak kışları yağışlı geçen Akdeniz iklim bölgelerindeki akarsular düzensiz rejimli akarsulardır. İndus, Ganj, Nil vb akarsulardır.

Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular ve Özellikleri

Akarsuların beslenme kaynakları: yağmur  suları, kar ve buz suları, yeraltı suları, göller ve kaynak suları ile beslenen akarsulardır. Çok uzun yol kateden akarsular birden fazla kaynaktan beslenmektedir. Bu tür akarsulara karma rejimli akarsular denir.

Yağmur suları ile beslenen akarsuların rejimi, yağış rejimine paraleldir. Kar ve buz suları ile beslenen akarsular tundra iklim bölgesi ve orta kuşak karasal iklim bölgelerinde akarsular örnektir. Kaynağını gölden alan akarsulara göl ayağı veya gideğen denir. Nil nehri kaynağını Victoria gölünden, Mississippi nehri Michigan gölünden Yeniset nehri de Baykal gölünden kaynağını alır.

Türkiye’de Akarsular ve Özellikleri

Türkiye akarsularının kurulup gelişmesinde havza özellikleri, boyları, akıttıkları toplam su miktarı (debi), yıllık akım düzeni (rejim) ile yeryüzü şekilleri dağların uzanışı, yükselti değerlerinin farklılık göstermesi, jeolojik yapı ve iklim arasında sıkı bir ilişki vardır.

Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri

• Ülkemiz, iklim koşulları ve yer şekillerine bağlı olarak sık bir akarsu ağına sahiptir.
• Akarsuyun boyları genelde kısadır. Bu durum üzerinde dağların kıyıya paralel uzanması ve yarım ada ülkesi olmamızdan dolayıdır.
• Dağların uzanış doğrultuları nedeniyle akarsular genelde doğu batı doğrultuda uzanır.
• Ülkemizde Karadeniz bölgesi hariç yerlerde yarı kurak iklim koşulları hakim olduğu için akarsuların taşıdığı su miktarı (debi) düşüktür.
• Akarsular kar ve buz erimelerine bağlı olarak en fazla suyu ilk baharda en az suyu buharlaşmanın etkisiyle yaz mevsiminde yaşar.
• Akarsuların rejimleri Karadeniz bölgesindekiler hariç genelde düzensiz rejimli akarsulardır.
• Akarsularımızın çoğunun yatak eğimi ve akış hızları fazladır. Ulaşıma elverişli akarsuyumuz Bartın çayıdır.
• Akarsularımızın yatak eğimleri fazladır. Bunun sonucunda;
  • Akış hızı fazladır.
  • Hidroelektrik enerji potansiyelleri yüksektir.
  • Erozyonu hızlandırıcı etki yapar
  • Bol alüvyon taşır.
  • Barajların ömrü kısalır.
• Akarsularımız balıkçılık yönünden önemli potansiyele sahiptir.
• Ülkemiz genç arazi yapısından dolayı akarsularımız denge profiline ulaşmamıştır.
• Ülkemiz akarsuları daha çok şu amaçla kullanılır.
  • Sulama, içme ve kullanma suyu temininde
  • Elektrik enerjisi üretiminde
  • Turizm amaçlı (Rafting vb)

Türkiye’nin Başlıca Akarsuları

Ülkemiz üç tarafı denizlerle çevrili olduğu için akarsuları genelde açık havza akarsularıdır.

Karadeniz’e Dökülen Akarsular

Karadeniz en geniş açık havzaya sahip olan bölgedir. Akarsularımızın yaklaşık üçte biri Karadeniz’e dökülmektedir. Karadeniz’e dökülen akarsularımızın başlıcaları:Çoruh Nehri, Hurşit Çayı, Yeşilırmak, Kızılırmak, Yenice (filyos) Çayı, Bartın Çayı ve Sakarya nehridir. Kızılırmak tamamı ülkemiz sınırları içerisinde bulunan en uzun akarsuyumuzdur.

Marmara Denizi’ne Dökülen Akarsular

Bu bölgemizdeki akarsuların çoğu Güney Marmara kıyılarında denize ulaşır. Ülkemiz akarsular içinde hidroelektrik enerji potansiyeli en düşük olan akarsularımızdır. Marmara Denizi’ne dökülen başlıca akarsularımız; Susurluk, Gönen ve Biga çaylarıdır.

Ege Denizi’ne Dökülen Akarsular

Yatak eğimleri az olduğu için menderes (büklüm) yaparak akarlar. Denize döküldüğü yerlerde delta (kıyı ovası) oluşturmuşlardır. Graben ovaları boyunca doğu batı doğrultuda akarlar. Debileri kışın yüksek yazın düşüktür.

Ege Denizi’ne dökülen akarsularımızın başlıcaları; Meriç, Ergene, Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes nehirleridir. Meriç nehri kaynağını Bulgaristan’dan alıp Yunanistan – Türkiye sınırını oluşturarak Ege denizine dökülür.

Akdeniz’e Dökülen Akarsular

Akdeniz ikliminden dolayı yazın debileri azalır, kışın ise artar. Akarsulardan bazıları karstik kaynaklardan beslendiği için yağışsız dönemde de bol su taşırlar. Dalaman çayı buna örnektir.

Akdeniz’e dökülen akarsularımızın başlıcaları; Dalaman Çayı, Aksu, Köprüçay, Manavgat Çayı, Göksu Nehri, Seyhan Nehri, Ceyhan Nehri ve Asi nehridir. Asi nehri Lübnan dağlarından doğar, Suriye’den geçerek Hatay’dan Akdeniz’e dökülür. Seyhan ve Ceyhan Nehirleri birleşerek Türkiye’nin en büyük delta ovası olan Çukurovayı oluşturur.

Basra Körfezi’ne Dökülen Akarsular

Kaynağını Doğu Anadolu’nun yüksek kesimlerinden alan akarsular, ilkbahar aylarında kar erimeleri nedeniyle yaz ortalarına kadar bol su taşırlar. Fırat ve Dicle Nehirleri başlıcalarıdır. Fırat nehri sınırlarımız dışına dökülen en uzun akarsuyumuzdur. Fırat ve Dicle Nehirleri Irak topraklarında birleşerek Şattülarap ismiyle Basra Körfezine dökülür.

Türkiye’nin Başlıca Kapalı Havzaları

Ülkemizde iç bölgelerde yer alan bazı akarsular çok küçük ve akımları düşük olduğu için etrafındaki yüksek sıradağları aşarak denize ulaşamadıkları için kapalı havza alanları oluşturur.

İç Anadolu Kapalı Havzaları

Türkiye’nin en büyük kapalı havzasıdır. Etrafı dağlarla çevrili olması ve yağış azlığı oluşumunda etkili olmuştur. İç Anadolu kapalı havzaları;

• Konya Kapalı Havzası
• Tuz Gölü Kapalı Havzası
• Afyon – Akarçay Kapalı Havzası

Göller Yöresi Kapalı Havzaları

Akdeniz bölgesinin kuzeybatısında yer alır. Yörenin karstik yapıda oluşu ve tektonik olaylar sonucu meydana gelen yer şekilleri kapalı havzanın oluşumunda etkili olmuştur. Burdur ve Acıgöl buradaki kapalı havzaların başlıcalarıdır.

Van Gölü Kapalı Havzası

Tektonik bir çukurluk içinde oluşmuştur. Nemrut dağından çıkan lavlar akarsuların önünü tıkamasıyla Van gölü oluşarak kapalı havza halini almıştır. Etrafı yüksek dağlarla çevrilidir. Muradiye ve Zilan çayları bu havzada yer alan önemli akarsulardır.

Hazar Gölü Kapalı Havzası

Aras ve Kura nehirleri kaynağını ülkemizden alarak sınırlarımız dışında Azerbaycan’da Hazar Gölü’ne dökülerek kapalı havza oluştururlar.

Türkiye’nin Başlıca Akarsu Rejimleri

Yağmur Sularıyla Beslenen Akarsular

Yağış dönemde bol su taşır, kurak dönemde suları azalır. Genellikle Akdeniz iklim bölgesi akarsularıdır. Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes nehirleri yağmur suları ile beslenen akarsulara örnektir.

Kar ve Buz Sularıyla Beslenen Akarsular

İlkbahar sonu yaz başında kar erimeleriyle debileri yükselir. Doğu Anadolu ve Karadeniz dağlarından kaynağını alan akarsulardır. Fırat, Dicle ve Aras nehri kar ve buz suları ile beslenen akarsulara örnektir.

Kaynak Sularıyla Beslenen Akarsular

Beslenmelerinde yeraltından çıkan kaynak suların etkili olduğu akarsulardır. Daha çok karstik kaynaklarla beslenen akarsular olduğu için karstik alanlarda görülür. Akdeniz Bölgesinde Manavgat, Aksu ve Göksu nehirleri kaynak suları ile beslenen akarsulara örnektir.

Gölden Çıkan Sularla Beslenen Akarsular

Gölün fazla sularını boşaltığı göl ayağı veya gideğen olarak adlandırılan akarsulardır. Beyşehir Gölünden Çıkan Çarşamba suyu, Eğirdir Gölünden çıkan Kovada Çayı, Çıldır Gölünden çıkan Arpaçay gölden çıkan sularla beslenen akarsulara örnektir.

Sel Rejimli Akarsular

Sağanak yağışlarda aniden kabarıp daha sonra kuruyan veya debisi çok az olan akarsulardır. İç Anadolu Bölgesinde görülür.

Karma Rejimli Akarsular

Farklı iklim bölgelerinde kaynağını alan, birden fazla kaynakla beslenen ve boyları uzun olan akarsulardır. Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Fırat, Dicle nehirleri karma rejimli akarsulara örnektir.

Akarsularda Aşındırma Şekilleri konusuna çalışmak için linke tıkla

https://www.aliballi.com/akarsularda-asindirma/

Akarsularda Biriktirme Şekilleri konusuna çalışmak için linke tıkla

https://www.aliballi.com/akarsularda-biriktirme/

Akarsular ve Özellikleri EBA arama sonuçları için tıklayınız.